Jan 2, 2010

milliche naxshilarni nimishqa yaqturup qalduq

kona yiziqtikisi astida.

mundaqla bashlay: kichikimizde tiliwizurda yaki radi'oda muqamgha oxshash milliche naxhsa-muzika bolsa anglash xosh yaqmaydu, likin chonglar bekla yaturup anglap kitidu. likin yishimizning chongiyishigha egiship bizmu shundaq milliche naxsha-muzikilar chiqsa shundaq tingshap anglap kitimiz. bu xil özgirishning sewebini oylap baqqanlar barmu?

ishinimen, köpinchinglar oyliship baqqan, likin jawabimiz oxshash bomasliqi mumkin.

esligüdek bolsam, men muqamlarni aliy mektepke chiqqandin kiyin andin anche-munche anglaydighan boldum, ichkirge oqushqa barghanda tiximu yaqturup anglaydighan boldum. chetke chiqip, uyghurni ayda yildimu körmeydighan yerge kilip
öz milli naxsha-ussulimizni hichnersige teng qilmas boldum. deslipide bu xil özgirishni belki adem chong bolghanda mijezi özgirip ighirlishidu, rohimizdiki balilarche
hissiyat yoqalghandin kiyin, teb'ila shundaq bolidu dep oylighan idim. kiyinche, belki adem öz yurtidin ayrilghandin kiyin yurtigha bolghan sighinishni shundaq milli puraqliq naxshilarni anglash arqiliq
bassa kirek dep oylidim. dimisimu, Beijingdiki tunji yilliq oqushni püttürüp wetenge qaytqanda shundaq hayajanlanghan iduq, bolopmu poyiz qumulgha yiqin kelgende tamdiki
uyghurche yizilghan shu'arlar közimizge shundaq issiq körünüp ketken idi, qizziq hayajnlirimizni basalmay ---uyghurche xet, uyghurche--- dep warqirap ketkentuq...teb'iki, wetenning
qedrini wetenning sirtidila hemmidin roshen his qilghili bolidude, shunga konila "xeqning yurtida sultan bolghuche öz yurtingda ultan bol" dep bikar dimigen. wetenni sighinghanda köp nersilirni sighinimiz, ata-animizning, qirindashlirmizning mihir, köyünüshi; biz yep chong bolghan ta'amlarning temliri; hoylimizdiki chöplerning özgiche puraqliri; tumurlingizghiche baridighan issiq hawa; keypiyatingizni haman kötrenggü qilghuchi küchlük quyash nuri; tunurdin yingila chiqqan nanning mizilik puriqi. öydiki etérgülning eng dangliq markiliq etirdimu xushbuy puriqi; küldürüp tiliqtürwitidighan chaqchaqliri; uyghurche tilwiziyediki xewerche qizning awazi; köp nersiler... bular hemmisi yighilip sizni shunchilik sighinduridiki, shuningha wekillik qilghan her qandaq bir élminit yat yerde sizge cheksiz rohi emek bolidu. shu kichikimizde anglighan naxshilar iniqla wetenning bir namayendisi süpitide qelbmizde tamgha bolop qalidighini iniq.dimek bu nuqta, nimishqa milliche naxsha-muzikilargha amraq bolop kitishimizni bir tereptin chüshendürüp turuptu.

mining apam hichqachan yurttin ayrilip baqmighan, likin radi'o-tiliwizyede özebkistandin kelgen kona artislar yaki radi'oda dawutjan nasirining naxshiliri chiqip qalghudek bolsa, qolidiki qilwatqan ishini toxititip, ichiwatqan etken chiyini untup digüdek shundaq bir zoqmenlik ichide anglap kitetti.

xeyir, buni emdi qandaq chüshendürimiz? insan mingisi shunche murekkep, tuyuqsiz yüz bergen bir ish, yaki melum munasiwetlik shey'i shu yushurun eslimiliringizni oyghitip qoyushi mumkin. buni belki baliliqni sighinish yeni, kallimizgha ornap ketken eslimini sighinish disek bolidighan oxshaydu.

baliliqni sighinmaydighan kim bar, dunya bir güzeldur u chaghda, hemme nerse chirayliq, üstingizde hich bir bisim yoq, her qandaq bir yingliq sizge shunchilik küchlük bir hayajan biridu, u hayajan sizni yügürtidu, qiyghiytidu. tunji qitimqi mektepke birishning aldidiki hayajanni, hoduqushni hergiz tunji qitim xizmetke chiqqan kündiki hayajan bilen silishturalmaysiz. bu toghurluq köp sözleshning orni yoqqu, hemmimiz bilimiz könglümizde, shu tapta baliliqqa qaytip kitishke aran turimiz.
shu baliliqni sighinghanda, uningdiki hemme mezmunni sighinimiz, bezi eslimiler iniq, beziliri ghuwa; uningda hem biz eslisekmu közmizge kelmeydighan, köngül qetrimizde körünmes rewishte yushurunche saqlanghan yene shunche köp nersiler boloshi mumkin.

Naxsha-muzikining roli rast az bolmaydiken, eyni waqitta u bizge meniwi ozuq biripla qalmastin, shu waqitlardiki hissi tarixlirimiz bilen yughurup, eslimimizning ayrilmas bir qismigha aylinidiken. Waqit ötkensiri eslimiler ghuwalashqandek bilinsimu, eyni zamandiki naxshini qayta anglisingiz, muzika awazi shahid süpitide özi bilen birliship ketken hissiyatlarni qayta namayen qilidiken. Dawutjan nasirning naxshiliri, “alte kepte yette boldi” digen bir naxshilar baliliqimni namayen qilsa, "patimening köynegi, seksen yerde yamaqi" ottura mektep hayatimni eslitetti; abdusupurning naxshiliri tunji muhebbetning achchiq temlirini ekelse, “god is a girl” oqush püttürüsh aldidiki gang'girighan jiddiychilikni eslitetti; her bir yaqturup anglighan naxshining özi köngül qirghaqlirimda bir eslime idi...

rast, eyni waqitta apam dawutjan nasirning naxshisini anglighanda men quchiqida idim, nimishqa shundaq bir "shawqunluq"
naxshini birilip anglaydighini kallamdin ötmeytti, likin chidayttim yene. az kem 30 yil ötüptu, emdi yene anglidim, bilmidim heqqi zihnim shu naxshidimu yaki shu naxshini aglighanda mini özige mehkum qilghan bashqa bir zaman-makanmu?!
yürikimni yaxshi tingshap baqtim, men u naxshini emes, belki shu naxsha qozghantqan shu eslimemde. Radi'o qoyuqluq, apam tinichqine naxshigha tengkesh qilip ghingshiytti. yoruq tam öyimiz, qarlighachlar uga salghan jigerreng torus, qazanda qaynawatqan süyqashning mizilik hidi, lay ochaqta atesh kebi köyiwatqan otunning issiq hidi, men bolsam dunyadin ghemsiz, apamning teswirligüsiz illiq quchiqida tügimes xiyallirim bilen, chin-tömür baturning yette bashliq yalmawuz bilen ilishwatqan körinishini tesewwur qilish bilen aware... shu tapta yat elde kün körmigen soghuq rohim xuddi epsanidek bir jaygha gheriq bolop, titirgen tuyghular mengülük aramgahini tapqandek idi. Neqeder tatliq hislar disingizchu, xumar idim u eslimilerge, sighinmamdu kishi undaq bir issiq dunyani.

Dimek mining yaqturghinim esli u naxsha emes, yalingach weten sighinishi hem emes, u belki milli puraqqa tolghan baliliq hayatimning eslimisi, baliliq sighinishi. Uningdiki her bir élminit mining kimlikim bilen menggü birleshken, her bir éliminit manga mutleq tewe! Hetta xiyallirimdiki chin tömür baturdin tartip hem shu, chünki men shu xeliqning perzenti. Del shundaq bolghachqa manga uningdin güzel bashqa bir nerse yoq, uningda zitliq yoq, uyalchanliq yoq, hitiqash yoq. öz nöwitide men hem shu xeliqqe mutleq mensup!! Mushu yerlerni yiziwitip özümning neqeder bexitlik ikenlikimni tiximu his qildim. Allah xalisa menmu perzentimni shundaq weten puriqida chong qilimen, ta chong bolop aq-qarini periq etküche, wetenning aptipigha silip, quchiqimgha olturghuzup, dawutjan nasirning naxshilirini anglaymen....


qehirtanning 2-küni, shehri Ulmda yizildi

مۇنداقلا باشلاي: كىچىكىمىزدە تىلىۋىزۇردا ياكى رادىئودا مۇقامغا ئوخشاش مىللىچە ناخشا-مۇزىكا بولسا ئاڭلاش خوش ياقمايدۇ، لىكىن چوڭلار بەكلا ياقتۇرۇپ ئاڭلاپ كىتىدۇ. لىكىن يىشىمىزنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ بىزمۇ شۇنداق مىللىچە ناخشا-مۇزىكىلار چىقسا شۇنداق تىڭشاپ ئاڭلاپ كىتىمىز. بۇ خىل ئۆزگىرىشنىڭ سەۋەبىنى ئويلاپ باققانلار بارمۇ؟

ئىشىنىمەن، كۆپىنچىڭلار ئويلىشىپ باققان، لىكىن جاۋابىمىز ئوخشاش بولماسلىقى مۇمكىن.

ئەسلىگۈدەك بولسام، مەن مۇقاملارنى ئالىي مەكتەپكە چىققاندىن كىيىن ئاندىن ئانچە مۇنچە ئاڭلايدىغان بولدۇم، ئىچكىرگە ئوقۇشقا بارغاندا تىخىمۇ ياقتۇرۇپ ئاڭلايدىغان بولدۇم. چەتكە چىقىپ، ئۇيغۇرنى ئايدا-يىلدىمۇ كۆرمەيدىغان يەرگە كىلىپ
ئۆز مىللى ناخشا-ئۇسسۇلىمىزنى ھىچنەرسىگە تەڭ قىلماس بولدۇم. دەسلىپىدە بۇ خىل ئۆزگىرىشنى بەلكى ئادەم چوڭ بولغاندا مىجەزى ئۆزگىرىپ ئىغىرلىشىدۇ، روھىمىزدىكى بالىلارچە
ھىسسىيات يوقالغاندىن كىيىن، تەبئىلا شۇنداق بولىدۇ دەپ ئويلىغان ئىدىم. كىيىنچە، بەلكى ئادەم ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلغاندىن كىيىن يۇرتىغا بولغان سىغىنىشنى شۇنداق مىللى پۇراقلىق ناخشىلارنى ئاڭلاش ئارقىلىق
باسسا كىرەك دەپ ئويلىدىم. دىمىسىمۇ، بىيجىڭدىكى تۇنجى يىللىق ئوقۇشنى پۈتتۈرۈپ ۋەتەنگە قايتقاندا شۇنداق ھاياجانلانغان ئىدۇق، بولوپمۇ پويىز قۇمۇلغا يىقىن كەلگەندە تامدىكى
ئۇيغۇرچە يىزىلغان شۇئارلار كۆزىمىزگە شۇنداق ئىسسىق كۆرۈنۈپ كەتكەن ئىدى، قىززىق ھاياجانلىرىمىزنى باسالماي ---ئۇيغۇرچە خەت، ئۇيغۇرچە--- دەپ ۋارقىراپ كەتكەنتۇق...تەبئىكى، ۋەتەننىڭ
قەدرىنى ۋەتەننىڭ سىرتىدىلا ھەممىدىن روشەن ھىس قىلغىلى بولىدۇدە، شۇڭا كونىلا "خەقنىڭ يۇرتىدا سۇلتان بولغۇچە ئۆز يۇرتىڭدا ئۇلتان بول" دەپ بىكار دىمىگەن. ۋەتەننى سىغىنغاندا كۆپ نەرسىلىرنى سىغىنىمىز، ئاتا-ئانىمىزنىڭ، قىرىنداشلىرمىزنىڭ مىھىر، كۆيۈنۈشى؛ بىز يەپ چوڭ بولغان تائاملارنىڭ تەملىرى؛ ھويلىمىزدىكى چۆپلەرنىڭ ئۆزگىچە پۇراقلىرى؛ تۇمۇرلىرىڭىزغىچە بارىدىغان ئىسسىق ھاۋا؛ كەيپىياتىڭىزنى ھامان كۆترەڭگۈ قىلغۇچى كۈچلۈك قۇياش نۇرى؛ تۇنۇردىن يىڭىلا چىققان ناننىڭ مىزىلىك پۇرىقى. ئۆيدىكى ئەتېرگۈلنىڭ ئەڭ داڭلىق ماركىلىق ئەتىردىمۇ بەكىرەك خۇشبۇي پۇرىقى؛ كۈلدۈرۈپ تىلىقتۈرۋىتىدىغان چاقچاقلىرى؛ ئۇيغۇرچە تىلۋىزىيەدىكى خەۋەرچە قىزنىڭ ئاۋازى؛ كۆپ نەرسىلەر... بۇلار ھەممىسى يىغىلىپ سىزنى شۇنچىلىك سىغىندۇرىدىكى، شۇنىڭغا ۋەكىللىك قىلغان ھەر قانداق بىر ئېلمىنىت يات يەردە سىزگە چەكسىز روھى ئەمەك بولىدۇ. شۇ كىچىكىمىزدە ئاڭلىغان ناخشىلار ئىنىقلا ۋەتەننىڭ بىر نامايەندىسى سۈپىتىدە قەلبمىزدە تامغا بولوپ قالىدىغىنى ئىنىق.دىمەك بۇ نۇقتا، نىمىشقا مىللىچە ناخشا-مۇزىكىلارغا ئامراق بولوپ كىتىشىمىزنى بىر تەرەپتىن چۈشەندۈرۈپ تۇرۇپتۇ.

مىنىڭ ئاپام ھىچقاچان يۇرتتىن ئايرىلىپ باقمىغان، لىكىن رادىئو-تېلىۋىزيەدە ئۆزبىكىستاندىن كەلگەن كونا ئارتىسلار ياكى رادىئودا داۋۇتجان ناسىرىنىڭ ناخشىلىرى چىقىپ قالغۇدەك بولسا، قولىدىكى قىلۋاتقان ئىشىنى توخىتىتىپ، ئىچىۋاتقان ئەتكەن چىيىنى ئۇنتۇپ دىگۈدەك شۇنداق بىر زوقمەنلىك ئىچىدە ئاڭلاپ كىتەتتى.

خەيىر، بۇنى ئەمدى قانداق چۈشەندۈرىمىز؟ ئىنسان مىڭىسى شۇنچە مۇرەككەپ، تۇيۇقسىز يۈز بەرگەن بىر ئىش، ياكى مەلۇم مۇناسىۋەتلىك شەيئى شۇ يۇشۇرۇن ئەسلىمىلىرىڭىزنى ئويغىتىپ قويۇشى مۇمكىن. بۇنى بەلكى بالىلىقنى سىغىنىش يەنى، كاللىمىزغا ئورناپ كەتكەن ئەسلىمىنى سىغىنىش دىسەك بولىدىغان ئوخشايدۇ.

بالىلىقنى سىغىنمايدىغان كىم بار، دۇنيا بىر گۈزەلدۇر ئۇ چاغدا، ھەممە نەرسە چىرايلىق، ئۈستىڭىزدە ھىچ بىر بىسىم يوق، ھەر قانداق بىر يىڭلىق سىزگە شۇنچىلىك كۈچلۈك بىر ھاياجان بىرىدۇ، ئۇ ھاياجان سىزنى يۈگۈرتىدۇ، قىيغىيتىدۇ. تۇنجى قىتىمقى مەكتەپكە بىرىشنىڭ ئالدىدىكى ھاياجاننى، ھودۇقۇشنى ھەرگىز تۇنجى قىتىم خىزمەتكە چىققان كۈندىكى ھاياجان بىلەن سىلىشتۇرالمايسىز. بۇ توغۇرلۇق كۆپ سۆزلەشنىڭ ئورنى يوققۇ، ھەممىمىز بىلىمىز كۆڭلۈمىزدە، شۇ تاپتا بالىلىققا قايتىپ كىتىشكە ئاران تۇرىمىز.
شۇ بالىلىقنى سىغىنغاندا، ئۇنىڭدىكى ھەممە مەزمۇننى سىغىنىمىز، بەزى ئەسلىمىلەر ئىنىق، بەزىلىرى غۇۋا؛ ئۇنىڭدا ھەم بىز ئەسلىسەكمۇ كۆزمىزگە كەلمەيدىغان، كۆڭۈل قەترىمىزدە كۆرۈنمەس رەۋىشتە يۇشۇرۇنچە ساقلانغان يەنە شۇنچە كۆپ نەرسىلەر بولوشى مۇمكىن.

ناخشا-مۇزىكىنىڭ رولى راست ئاز بولمايدىكەن، ئەينى ۋاقىتتا ئۇ بىزگە مەنىۋى ئوزۇق بىرىپلا قالماستىن، شۇ ۋاقىتلاردىكى ھىسسى تارىخلىرىمىز بىلەن يۇغۇرۇپ، ئەسلىمىمىزنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمىغا ئايلىنىدىكەن. ۋاقىت ئۆتكەنسىرى ئەسلىمىلەر غۇۋالاشقاندەك بىلىنسىمۇ، ئەينى زاماندىكى ناخشىنى قايتا ئاڭلىسىڭىز، مۇزىكا ئاۋازى شاھىد سۈپىتىدە ئۆزى بىلەن بىرلىشىپ كەتكەن ھىسسىياتلارنى قايتا نامايەن قىلىدىكەن. داۋۇتجان ناسىرنىڭ ناخشىلىرى، “ئالتە كەپتە يەتتە بولدى” دىگەن بىر ناخشىلار بالىلىقىمنى نامايەن قىلسا، "پاتىمەنىڭ كۆينەگى، سەكسەن يەردە ياماقى" ئوتتۇرا مەكتەپ ھاياتىمنى ئەسلىتەتتى؛ ئابدۇسۇپۇرنىڭ ناخشىلىرى تۇنجى مۇھەببەتنىڭ ئاچچىق تەملىرىنى ئەكەلسە،
“god is a girl”
ئوقۇش پۈتتۈرۈش ئالدىدىكى گاڭگىرىغان جىددىيچىلىكنى ئەسلىتەتتى؛ ھەر بىر ياقتۇرۇپ ئاڭلىغان ناخشىنىڭ ئۆزى كۆڭۈل قىرغاقلىرىمدا بىر ئەسلىمە ئىدى...

راست، ئەينى ۋاقىتتا ئاپام داۋۇتجان ناسىرنىڭ ناخشىسىنى ئاڭلىغاندا مەن قۇچىقىدا ئىدىم، نىمىشقا شۇنداق بىر "شاۋقۇنلۇق"
ناخشىنى بىرىلىپ ئاڭلايدىغىنى كاللامدىن ئۆتمەيتتى، لىكىن چىدايتتىم يەنە. ئاز كەم20 يىل ئۆتۈپتۇ، ئەمدى يەنە ئاڭلىدىم، بىلمىدىم ھەققى زىھنىم شۇ ناخشىدىمۇ ياكى شۇ ناخشىنى ئاڭلىغاندا مىنى ئۆزىگە مەھكۇم قىلغان باشقا بىر زامان-ماكانمۇ؟!
يۈرىكىمنى ياخشى تىڭشاپ باقتىم، مەن ئۇ ناخشىنى ئەمەس، بەلكى شۇ ناخشا قوزغاتقان شۇ ئەسلىمەمدە. رادىئو قويۇقلۇق، ئاپام تىنىچقىنە ناخشىغا تەڭكەش قىلىپ غىڭشىيتتى. يورۇق تام ئۆيىمىز، قارلىغاچلار ئۇگا سالغان جىگەررەڭ تورۇس، قازاندا قايناۋاتقان سۈيقاشنىڭ مىزىلىك ھىدى، لاي ئوچاقتا ئاتەش كەبى كۆيىۋاتقان ئوتۇننىڭ ئىسسىق ھىدى، مەن بولسام دۇنيادىن غەمسىز، ئاپامنىڭ تەسۋىرلىگۈسىز ئىللىق قۇچىقىدا تۈگىمەس خىياللىرىم بىلەن، چىن-تۆمۈر باتۇرنىڭ يەتتە باشلىق يالماۋۇز بىلەن ئىلىشۋاتقان كۆرىنىشىنى تەسەۋۋۇر قىلىش بىلەن ئاۋارە... شۇ تاپتا يات ئەلدە كۈن كۆرمىگەن سوغۇق روھىم خۇددى ئەپسانىدەك بىر جايغا غەرىق بولوپ، تىتىرگەن تۇيغۇلار مەڭۈلۈك ئارامگاھىنى تاپقاندەك ئىدى. نەقەدەر تاتلىق ھىسلار دىسىڭىزچۇ، خۇمار ئىدىم ئۇ ئەسلىمىلەرگە، سىغىنمامدۇ كىشى ئۇنداق بىر ئىسسىق دۇنيانى.

دىمەك مىنىڭ ياقتۇرغىنىم ئەسلى ئۇ ناخشا ئەمەس، يالىڭاچ ۋەتەن سىغىنىشى ھەم ئەمەس، ئۇ بەلكى مىللى پۇراققا تولغان بالىلىق ھاياتىمنىڭ ئەسلىمىسى، بالىلىق سىغىنىشى. ئۇنىڭدىكى ھەر بىر ئېلمىنىت مىنىڭ كىملىكىم بىلەن مەڭگۈ بىرلەشكەن، ھەر بىر ئېلىمىنىت ماڭا مۇتلەق تەۋە! ھەتتا خىياللىرىمدىكى چىن تۆمۈر باتۇردىن تارتىپ ھەم شۇ، چۈنكى مەن شۇ خەلىقنىڭ پەرزەنتى. دەل شۇنداق بولغاچقا ماڭا ئۇنىڭدىن گۈزەل باشقا بىر نەرسە يوق، ئۇنىڭدا زىتلىق يوق، ئۇيالچانلىق يوق، ھىتىقاش يوق. ئۆز نۆۋىتىدە مەن ھەم شۇ خەلىققە مۇتلەق مەنسۇپ!! مۇشۇ يەرلەرنى يىزىۋىتىپ ئۆزۈمنىڭ نەقەدەر بەخىتلىك ئىكەنلىكىمنى تىخىمۇ ھىس قىلدىم. ئاللاھ خالىسا مەنمۇ پەرزەنتىمنى شۇنداق ۋەتەن پۇرىقىدا چوڭ قىلىمەن، تا چوڭ بولوپ ئاق-قارىنى پەرىق ئەتكۈچە، ۋەتەننىڭ ئاپتىپىغا سىلىپ، قۇچىقىمغا ئولتۇرغۇزۇپ، داۋۇتجان ناسىرنىڭ ناخشىلىرىنى ئاڭلايمەن....

قەھرىتاننىڭ 2-كۈنى، شەھرى ئۇلىمدا يىزىلدى

0 comments:

Post a Comment